Uskoro će se navršiti tri decenije od nasilne dezintegracije SFRJ i kapitalističke tranzicije njenih bivših republika, koja nije donela demokratiju i opšte blagostanje, obećavano od strane desno orijentisanih partija nacionalističke i neoliberalne provenijencije. Naprotiv, od većine prevarenih, opljačkanih i obespravljenih privatizacionih gubitnika, stvorena je dehumanizovana masa siromašnih, obezličenih i besperspektivnih robova u partokratsko-klijentelističkim kolonijalnim poretcima, kojima autoritarno upravljaju ratno-profiterske i tranziciono-mafijaške kompradorske elite.

Piše: Milan Đorđević

Stoga su u novom milenijumu, kao reakcija nepristajanja na tu dramatičnu istorijsku situaciju, na prostoru bivše Jugoslavije nastali autonomni društveni pokreti i novi politički subjekti, koji su svoje subverzivno i antisistemsko delovanje zasnovali na obnovljenim idejama i vrednostima radikalne levice. Oni se zalažu za socijalnu pravdu i antiimperijalno kolektivno oslobađanje u okviru balkanske federacije samoupravnih radničkih demokratija. Taj strateški programski cilj nastoje da ostvare zajedničkim suprotstavljanjem kolonijalnom pustošenju njihovih zemalja od strane globalnih centara porobljivačkog i izrabljivačkog kapitalističkog mehanizma, pokretanog sebičnošću i nezajažljivom pohlepom jednog procenta čovečanstva, u čijoj službi su i autoritarne, kriminalizovane i antinarodne postsocijalističke vladajuće klase. Za realizaciju njihovih namera, sadržanih u buđenju nade u mogućnost uspešnog stranačkog organizovanja i internacionalnog mobilisanja radničke klase, u cilju njenog oslobađanja od okova i stvaranja boljeg sveta, od presudnog značaja je i borba u polju kulture protiv dominantnih nacionalističkih i neoliberalnih ideoloških manipulacija.

Obrazovni sistem, režimski mediji, lumpeninteligencija i drugi proizvođači vladajućeg kulturnog modela imaju zadatak da idejno i vrednosno oblikuju porobljenu i poniženu većinu u duhu fatalističkog mirenja i saživljavanja sa postojećim „bezalternativnimˮ poretkom. Funkcija te mentalne društvene nadgradnje je da reprodukuje vladajuće materijalne odnose sprečavanjem klasnog osvešćivanja većine, kojoj se u zamenu za život dostojan čoveka nude nacionalistički mitovi o slavnoj prošlosti, kapitalističke bajke o preduzetništvu i religijske priče o pravdi na drugom svetu.

Poput socijalno i politički angažovane umetnosti i posebno umetničke muzike, kreirane klasičnim i savremenim tehnološkim sredstvima na ideološkim pozicijama socijalističke levice, rokenrol je od nastanka do danas, u svom izvornom idejno-vrednosnom kodu i stvaralačkoj praksi konceptualno artikulisane buke, sadržao snažan i društveno uticajan humanističko-emancipatorski potencijal.

Ispoljavao ga je u javnoj kritici i pobuni, umetnošću reči sjedinjene s zvukom, protiv rasizma, militarizma, socijalne nepravde, konzumerizma, imperijalizma, fašizma i ostalih brojnih negativnih pojava kapitalističkog društvenog sistema. Stoga bi i danas, u vreme globalne krize muzičke industrije izazvane pandemijom Kovid-19, u svom sadržajnom bogatstvu i nekomercijalizovanom vidu, u sinergiji sa srodnim muzičkim žanrovima, umetničkom i teorijskom produkcijom, možda mogao dati doprinos stvaranju alternativnog kulturnog modela i borbi nove levice za stvaranje boljeg sveta na drugačijim socio-ekonomskim, idejnim i vrednosnim postavkama.

Osnovni ciljevi serijala kratkih intervjua pod naslovom „Nova levica – angažovana muzika i kulturaˮ, urađenih sa više ili manje istaknutim stvaraocima različitih generacija, koji su sačuvali lični i profesionalni integritet, a ideje i vrednosti levice su im bliske, sadržani su u suprotstavljanju nacionalističkim istorijskim revizijama jugoslovenske prošlosti, artikulisanju stavova o potrebi stvaranja radničke partije u Srbiji i mogućoj ulozi muzike i generalno alternativne kulturne produkcije u njenoj popularizaciji i borbi na ideološkom planu.

Kao autor, urednik i direktor beogradske kancelarije Fondacije Roza Luksemburg u domaćoj i inostranoj javnosti ste dali ogroman doprinos borbi protiv ideološki vladajućih nacionalističkih politika i praksi proizvodnje poretka sećanja na Drugi svetski rat i Drugu Jugoslaviju, iz koga bih za ovu priliku izdvojio onlajn-projekat „Jugoslavija: priče o nastanku i propasti jedne državeˮ i publikaciju „Antifašistički vodič za ljepši svijetˮ. S obzirom na pomenuto veliko istraživačko iskustvo i činjenicu da ste istoričar po struci uveren sam da znate ko su glavni krivci i šta su stvarni razlozi za uništenje SFRJ, koje kriju današnji akademski i medijski kreatori falsifikata socijalističke prošlosti i neokonzervativne kulturne hegemonije? Ako uvažimo sve njegove mane i nedostatke, koja civilizacijska dostignuća socijalističkog društvenog uređenja, u kojima su uživale brojne generacije Jugoslovena, su poništena u tranzicionom procesu, a smatrate da bi trebala da budu obnovljena? 

Krunoslav: Mislim da je teško izolovati nešto što bi mogli nazvati glavnim krivcem za raspad socijalističke Jugoslavije. Ono što možemo reći jeste ko je sve učestvovao u tom procesu, te iz koje su ideološke pozicije ti akteri nastupali. U javnom prostoru, pa i na ljevici, se često može čuti da su glavni krivci strani faktori, SAD, Njemačka, Velika Britanija i slično. Ja mislim da nam takav pristup uopšte ne pomaže, a na kraju doprinosi aboliciji domaćih aktera koji su učestvovali u raspadu i bratoubilačkim ratovima. Najprije trebamo pričati o hrvatskom i srpskom nacionalizmu koji su u svojoj međusobno povezanoj dinamici konstruisali narativ nacionalne ugroženosti. Koje su to socijalne grupe podržavale takav narativ, i zašto? Šta je bila njihova ekonomska baza, koji je materijalni interes? Kada postavimo ova pitanja, neminovno dolazimo do aktera koji se prečesto zaobilazi kada se bavimo temom raspada socijalističke Jugoslavije, a to je Savez komunista. Kako je bilo moguće da u njedrima nekada zaista stvaralačke, hrabre i revolucionarne organizacije izrastu kadrovi koji su početkom devedesetih masovno nastupali s nazadnih i reakcionarnih pozicija, dijametralno suprotnim svim vrijednostima i društvenim načelima na kojima je Komunistička partija Jugoslavije postala masovna organizacija, na kojima je vodila veličanstvenu Narodnooslobodilačku borbu? Socijalistička Jugoslavija se raspala kombinacijom svih ovih faktora.

Nacionalno-konzervativna nomenklatura nas sada već tri decenije pokušava uvjeriti da je raspad bio neizbježan, da proističe iz vjekovne netrpeljivosti naročito Srba i Hrvata. Iz tog narativa nužno proizlazi agresivno nastojanje delegitimizacije i kriminalizacije Narodnooslobodilačke borbe, što je svakako razumljivo, jer ona jasno ukazuje na masovnu suradnju i solidarnost jugoslavenskih naroda i narodnosti. Budući da države nasljednice Jugoslavije predstavljaju ekonomski, socijalni, kulturni pa i moralni, dakle sveukupni državnotvorni debakl, jedini izvor svog legitimiteta ostvaruju kroz satanizaciju socijalističke Jugoslavije i delegitimizaciju Narodnooslobodilačke borbe. Svjesno ili nesvjesno, u tom im se poslu pridružuju i poneki liberalni akteri koji načelno ne negiraju legitimitet NOB-a, ali prebrojavaju krvna zrnca partizana i partizanki.

Dakle, kada govorimo o civilizacijskim dostignućima jugoslavenskog socijalizma, ta dostignuća su već uveliko utkana u principe Narodnooslobodilačke borbe, počevši od solidarnosti svih naroda, preko početaka samoorganiziranja na oslobođenim teritorijama, pa sve do političkog horizonta ukidanja eksploatacije i stvaranja pravednijeg društva. Nastala na tim i takvim načelima, socijalistička Jugoslavija je predstavljala i bila izraz do sada najviše razine društvene emancipacije jugoslavenskih naroda.                     

Nedavno je u izdanju Fondacije Roza Luksemburg objavljena knjiga pod naslovom „Nova balkanska levica: borbe, uspesi, neuspesi” koju autorski potpisujete vi i Igor Štiks. Šta je zaključak vašeg istraživanja i u čemu vi vidite ključne prepreke za stvaranje i udruživanje društveno moćnih radikalno levih pokreta i partija na postjugoslovenskom i balkanskom prostoru? Da li je ta ideja uopšte ostvariva u sadašnjem istorijskom kontekstu, s obzirom na kolektivnu klasnu neosvešćenost, porobljenost većine u partokratsko-klijentelističko-bankarskom poretku, mirenje s dominantnom logikom preživljavanja u koloniji, zarobljenost većine nacionalističkim diskursom, političku apatiju i beznađe mladih, ali i spremnost režima i njegovih mentora da istinsku opoziciju sistemu neutrališe kupovinom, ucenama, ubistvima, ili nekom novom Obznanom?

Krunoslav: Ostvariva je, naravno, ali i dugotrajna, kontradiktorna, prožeta internim i eksternim pritiscima i konfliktima. Zahtijeva ideološku samorefleksiju i samokritičnost, što s jedne strane podrazumijeva otvorenost i senzibilitet prema različitim društvenim pokretima i akterima, ali i određenu idejnu principijelnost i jasnoću kako bi politički horizont koji se zagovara bio dovoljno privlačan i inspirativan za dugotrajno uključenje što većeg društvenog korpusa. Ljevica se često poziva na društvene mase, radničku klasu, a da je pritom društveno uglavnom otuđena, učahurena u svoje uske organizacijske strukture, opterećena međusobnim konfliktima i debatama koje su van užeg vidokruga ljevice jedva razumljive.

Historijski trenutak u kojem živimo svakako nije per se naklonjen socijalističkim politikama, niti je kako kažeš klasna svijest na zavidnim razinama. Međutim, klasna svijest kao osvješćeno, tj. aktivno prepoznavanje vlastitog socioekonomskog položaja i njegovog mjesta unutar šireg društvenog poretka nije statična datost koja se po potrebi aktivira. Na buđenju klasne svijesti se radi kroz učešće u postojećim pokretima koji sami po sebi ne nose nužno klasni predznak, ali su u svojoj suštini progresivni. Knjiga koju spominjete opisuje čitav niz takvih pokreta koji su dio širih društvenih borbi za očuvanje zajedničkih dobara, okoliša, voda, radnih i sindikalnih prava itd., a ne vode se eksplicitno pod socijalističkim predznakom, a često niti implicitno. Ljevica unutar takvih pokreta treba pronaći svoje mjesto, svoju ulogu i svoju politiku. Ukoliko se nametne kao razuman faktor, prepoznat po svojoj konstruktivnosti jednako kako i po svojoj idejnoj i političkoj promišljenosti, učinit će prvi korak ka podizanju klasne svijesti i radikalizaciji cijelog pokreta. Dobar primjer su skorašnji protesti u Srbiji protiv eksploatacije litijuma u okolini Loznice, ali i sve češći protesti protiv zagađenja i izrazito lošeg kvaliteta zraka. U oba se slučaja radi o „organskoj” pobuni, dakle autentičnom buntu nezadovoljnih, od zvaničnih političkih struktura i predstavnika zapostavljenih ljudi koji svoju ideološku artikulaciju i organizacijski oblik tek pronalaze. Socijalistička ljevica toj artikulaciji može mnogo toga doprinijeti, naročito po pitanju povezivanja ekoloških i socijalnih problema u jednu koherentnu, savremenu socijalističku viziju društa u kakvom želimo živjeti, i za koje se vrijedi boriti.

Što se tiče drugog djela pitanja, naravno, hegemonijalni vladajući blok se služi represivnim aparatom. To je činjenica koja ljevicu prati od njenog nastanka. Jedina brana koja progresivnim društvenim pokretima preostaje je omasovljavanje, organsko povezivanje sa što većim brojem stanovništva. To je historijska lekcija ljevice.                

Izdavački novitet beogradske kancelarije Fondacije Roza Luksemburg je, pored pomenute, i knjiga Igora Štiksa pod naslovom „Aktivistička estetika”. Šta mislite o emancipatorskim mogućnostima i značaju umetničkog aktivizma neojugoslovenske orijentacije, kao oblika i dela alternativne kulturne borbe za promociju vrednosti i ciljeva nove antisistemske levice? U kome na jugoslovenskoj umetničkoj sceni poslednje tri decenije prepoznajete aktere takve kritičke i subverzivne prakse?  

Krunoslav: Mislim da smo se i ranije doticali umjetničkih praksi ljevice, od historijskih primjera do aktualnih intervencija. Sarađivali smo i sarađujemo s umjetničkim kolektivom KURS iz Beograda, koji ne samo da je odgovoran za iznimno važno publicističko ostvarenje „Lekcije o odbrani”, gdje se u dva toma predstavljaju „aktivistička estetika” i političko organiziranje umjetnika unutar partizanskog pokreta, već su tvorci nekoliko zapaženih murala kao što je mural radnicima i radnicama tvornice ITAS PRVOMAJSKA u Hrvatskoj. Pored toga surađujemo jako dugo sa zagrebačkim kustoskim kolektivom BLOK, koji naročito u zadnje vrijeme radi na organiziranju na lokalu te problematizira materijalne uvjete rada umjetnika. Dakle, umjetnost i umjetničke prakse predstavljaju važan segment političke edukacije kako je razumijemo u beogradskom uredu fondacije Rosa Luxemburg. U kontekstu već spomenutog povezivanja socijalističke ljevice sa postojećim društvenim pokretima, umjetnici i umjetnice predstavljaju važan faktor, kao izravni saučesnici, kao popularizatori pokreta, kao propagandisti društva s one strane hegemonijalnog narativa o kraju historije. Takvih umjetničkih praksi ima zaista mnogo i neću ih nabrajati, vrijedi pročitati Igora jer on pruža ne samo pregled, već i teorijsko-političku kontekstualizaciju aktivističke estetike.