Uskoro će se navršiti tri decenije od nasilne dezintegracije SFRJ i kapitalističke tranzicije njenih bivših republika, koja nije donela demokratiju i opšte blagostanje, obećavano od strane desno orijentisanih partija nacionalističke i neoliberalne provenijencije. Naprotiv, od većine prevarenih, opljačkanih i obespravljenih privatizacionih gubitnika, stvorena je dehumanizovana masa siromašnih, obezličenih i besperspektivnih robova u partokratsko-klijentelističkim kolonijalnim poretcima, kojima autoritarno upravljaju ratno-profiterske i tranziciono-mafijaške kompradorske elite.

Piše: Milan Đorđević

Stoga su u novom milenijumu, kao reakcija nepristajanja na tu dramatičnu istorijsku situaciju, na prostoru bivše Jugoslavije nastali autonomni društveni pokreti i novi politički subjekti, koji su svoje subverzivno i antisistemsko delovanje zasnovali na obnovljenim idejama i vrednostima radikalne levice. Oni se zalažu za socijalnu pravdu i antiimperijalno kolektivno oslobađanje u okviru balkanske federacije samoupravnih radničkih demokratija. Taj strateški programski cilj nastoje da ostvare zajedničkim suprotstavljanjem kolonijalnom pustošenju njihovih zemalja od strane globalnih centara porobljivačkog i izrabljivačkog kapitalističkog mehanizma, pokretanog sebičnošću i nezajažljivom pohlepom jednog procenta čovečanstva, u čijoj službi su i autoritarne, kriminalizovane i antinarodne postsocijalističke vladajuće klase. Za realizaciju njihovih namera, sadržanih u buđenju nade u mogućnost uspešnog stranačkog organizovanja i internacionalnog mobilisanja radničke klase, u cilju njenog oslobađanja od okova i stvaranja boljeg sveta, od presudnog značaja je i borba u polju kulture protiv dominantnih nacionalističkih i neoliberalnih ideoloških manipulacija.

Obrazovni sistem, režimski mediji, lumpeninteligencija i drugi proizvođači vladajućeg kulturnog modela imaju zadatak da idejno i vrednosno oblikuju porobljenu i poniženu većinu u duhu fatalističkog mirenja i saživljavanja sa postojećim „bezalternativnimˮ poretkom. Funkcija te mentalne društvene nadgradnje je da reprodukuje vladajuće materijalne odnose sprečavanjem klasnog osvešćivanja većine, kojoj se u zamenu za život dostojan čoveka nude nacionalistički mitovi o slavnoj prošlosti, kapitalističke bajke o preduzetništvu i religijske priče o pravdi na drugom svetu.

Poput socijalno i politički angažovane umetnosti i posebno umetničke muzike, kreirane klasičnim i savremenim tehnološkim sredstvima na ideološkim pozicijama socijalističke levice, rokenrol je od nastanka do danas, u svom izvornom idejno-vrednosnom kodu i stvaralačkoj praksi konceptualno artikulisane buke, sadržao snažan i društveno uticajan humanističko-emancipatorski potencijal.

Ispoljavao ga je u javnoj kritici i pobuni, umetnošću reči sjedinjene s zvukom, protiv rasizma, militarizma, socijalne nepravde, konzumerizma, imperijalizma, fašizma i ostalih brojnih negativnih pojava kapitalističkog društvenog sistema. Stoga bi i danas, u vreme globalne krize muzičke industrije izazvane pandemijom Kovid-19, u svom sadržajnom bogatstvu i nekomercijalizovanom vidu, u sinergiji sa srodnim muzičkim žanrovima, umetničkom i teorijskom produkcijom, možda mogao dati doprinos stvaranju alternativnog kulturnog modela i borbi nove levice za stvaranje boljeg sveta na drugačijim socio-ekonomskim, idejnim i vrednosnim postavkama.

Osnovni ciljevi serijala kratkih intervjua pod naslovom „Nova levica – angažovana muzika i kulturaˮ, urađenih sa više ili manje istaknutim stvaraocima različitih generacija, koji su sačuvali lični i profesionalni integritet, a ideje i vrednosti levice su im bliske, sadržani su u suprotstavljanju nacionalističkim istorijskim revizijama jugoslovenske prošlosti, artikulisanju stavova o potrebi stvaranja radničke partije u Srbiji i mogućoj ulozi muzike i generalno alternativne kulturne produkcije u njenoj popularizaciji i borbi na ideološkom planu.

Autorka ste publikacije „Postajanje majkom na periferiji: Od socijalizma do neoliberalnog ˊtranzicijskogˋ režima materinstva ka radikalnim praksama brigeˮ, kao i velikog broja stručnih i novinskih tekstova u kojima ste, sa radikalno kritičke pozicije levice, pružili snažan otpor neoliberalnom razaranju socijalne države i nacionalističkim politikama i praksama proizvodnje poretka sećanja na ratove 90-ih i Drugu Jugoslaviju. Ko su, po vama, glavni krivci i šta su stvarni razlozi za uništenje SFRJ, koje kriju današnji akademski i medijski proizvođači istorijskih falsifikata i neokonzervativne kulturne hegemonije? Ako uvažimo sve njegove mane i nedostatke, koja civilizacijska dostignuća socijalističkog društvenog uređenja, u kojima su uživale brojne generacije žena i majki, su poništena u tranzicionom procesu, a smatrate da bi trebala da budu obnovljena?

Ana: Da bi se razumeli razlozi raspada Jugoslavije neophodan je teorijski aparat koji je u stanju da poveže analizu unutašnjih procesa sa analizom svetsko-sistemskih procesa nakon kapitalističke krize 1970ih, kao i da bude u stanju da ne ignoriše rodne, rasne i druge nejednakosti, bilo one nasleđene ili one novonastale, koje su imale snažan efekat na svakodnevni život u toj post-kapitalističkoj formaciji sa projektom socijalizma. Veoma uprošteno rečeno, reč je, s jedne strane, o strukturnim protivrečnostima prilikom uspostavljanja socijalističkog načina proizvodnje i reprodukcije, koje uključuju kontradikcije socijalističkih i kapitalističkih procesa, uključujući rodnu i rasnu dimenziju u navodno neutralnom društvenom eksperimentu, i sa druge o krizi fordističkog sistema akumulacije, uključujući eroziju socijalne države i krizu buržoaskog parlamentarizma, koja je prikrivana neoliberalnim merama i ideologijom, na globalnoj razini. U vreme kada sam počela da ozbiljnije razmišljam o evidentno anti-socijalnoj i anti-socijalističkoj tranziciji dominantna alternativa nacionalističkim i fašističkim narativima i politikama dolazila je iz interpretativnog ključa liberalizma, koji je na polu-periferiji, nakon ratova, uspostavljen kao dominantna ideologija navodne tranzicije u uspešniju kapitalističku demokratiju. Takva ideologija i socijalna i ekonomska praksa dovele su, između ostalog, do demontiranja pojedinih anti-patrijarhalnih socijalnih praksi koje su uspostavljene u Jugoslaviji, a koje nisu bile bez svojih mana. U poslednjih nekoliko godina bavila sam se rodnim aspektima urbanizma i stanovanja na području bivše Jugoslavije. Urbanizacija i urbano planiranje su bile alat za restrukturiranje socijalnih odnosa posebno tradicionalnih rodnih uloga tokom socijalističkog eksperimenta. Došlo je do masovnih ruralno-urbanih migracija čime je grad postao lokus i strateško mesto ženske emancipacije. Problem dvostruke opterećenosti žena rešavan je socijalizacijom društvene reprodukcije poput brige o deci, starima, prehrane. Ipak, efekat je uglavnom bio ograničen na emancipaciju zaposlenih žena iz urbanih sredina. U Jugoslaviji je patrijarhat u domu kohabitirao sa novom ideologijom i praksom uspostavljanja jednakosti. Takav odnos se preslikavao i u navodno neutralnom urbanom planiranju. Stanovanje je nehotice bilo direktna prepreka u procesu emancipacije žena na primer. Nedovoljan broj stanova u Jugoslaviji doveo je do masovne kohabitacije proširenih porodica koje je reprodukovao pre svega rad žena iz različitih generacija. Takva situacija onemogućavala je značajan broj žena da migriraju iz sela u gradove. Bez obzira na ove probleme emancipacija žena u Jugoslaviji uzimana je, makar načelno, kao mera emancipacije celog društva i njeni su efekti bili značajni iako nije do kraja ostvarena. Danas se suočavamo sa drastičnim procesom repatrijarhalizacije društva koje se nikada nije do kraja oslobodilo od patrijarhata. Ovaj proces je započeo masovnim silovanjima žena u ratovima 1990ih kao posledica nametanja novih svojinskih odnosa i identitetskih politika. Danas se u stanovanju, na primer, jednim delom takve nove svojinske politike manifestuju porastom porodičnog nasilja protiv žena i nemogućnošću žena da zbog nezaposlenosti, niskih primanja i neadekvatnih socijalnih politika i socijalnih praksi iz situacije nasilja izađu. Repatrijarhalizacija društva vodi, u najdrastičnijim slučajevima, u preranu smrt žena. Nisam sigurna da je „obnavljanje” dobar termin kada govorimo o pojedinim jugoslovenskim socijalnim politikama. Jugoslovensko društvo je bilo eksperimentalna formacija koja je bila odgovor na probleme fordističkog načina proizvodnje i njegove manifestacije, dok se danas suočavamo sa formacijalma iliberalnog kapitalizma na polu-periferiji koja zahteva drugačiji pristup. Ipak, smatram da je jugoslovenski eksperiment još uvek nedovoljno iskorišćen izvor znanja koji može biti koristan na globalnoj razini u potrazi za novim oblicima društvenosti posebno u svojim pokušajima da prevaziđe privatno vlasništvo kroz društveno vlasništvo (vlasništvo bez titulara), uvede direktnu demokratiju kroz samoupravljanje na nivou proizvodnje i reprodukcije i da prevaziđe državu kroz uspostavljanje prakse komuna koje međusobno sarađuju.

S obzirom da imate višedecenijsko aktivističko iskustvo u borbi protiv nacionalističkog i neoliberalnog razaranja humane društvene zajednice i da ste dobar poznavalac teme, u čemu vidite ključne prepreke za stvaranje i udruživanje društveno moćnih radikalno levih pokreta i partija na postjugoslovenskom prostoru? Da li je ta ideja uopšte ostvariva u sadašnjem istorijskom kontekstu, s obzirom na kolektivnu klasnu neosvešćenost, porobljenost većine u partokratsko-klijentelističko-bankarskom poretku, mirenje s dominantnom logikom preživljavanja u koloniji, zarobljenost većine nacionalističkim diskursom, političku apatiju i beznađe mladih, ali i spremnost režima i njegovih mentora da istinsku opoziciju sistemu neutrališe kupovinom, ucenama, ubistvima, ili nekom novom Obznanom?

Ana: Smatram da su osnov društvene promene udruženi ljudi i da promene nema bez kolektivnog tkanja u čijem centru je život. Moj pristup razmišljanju o društvenoj emancipaciji je zasnovan na feminističkim praksama koje u centar stavljaju reprodukciju ljudskog života nasuprot kapitalističkim praksama individualnog bogaćenja kroz vladavinu, eksploataciu i opresiju drugih, ali i drugih modela vladavine koji se nameću odozgo. Politika se danas ne nalazi u političkim partijama ili u aktivizmu, već u kapacitetu ljudskih bića da oblikuju i da daju formu društvu zasnovanom na međusobno zavisnom radu i uživanju. Ovo na prvi pogled može da zvuči kao teorija koja je kontradiktorna s ličnim primerom koji sam davala svesrdnim učestvovanjem u aktivističkom radu unutar brojnih femenističkih, mirovnih, urbanih i stambenih grupa, inicijativa i društvenih pokreta na lokalnom i internacionalnom nivou u poslednjih dvadeset godina. Aktivizmi su na balkanskoj polu-periferiji važno mesto artikulacije ideja, sučeljavanja mišljenja i povremeno određenih učinaka u defanzivnoj borbi protiv sistematski proizvedenih socijalnih, političkih i ekonomskih nepravdi. Ipak, aktivizam ima ograničene domete. Aktivizam proizvodi aktiviste, proizvodi politički karijerizam, oportunizam, mačo militantnu kulturu levice. Nasuprot aktivizma nalazi se praksa organizovanja koja prodrazumeva radikalnu otvorenost za sve koji su zainteresovani i kolektivni proces emancipacije koji dolazi odozdo. U stambenom organizovanju to bi zahtevalo prelaženje sa heroizacije aktivistkinja i aktivista na osnaživanje stanara tj. svih onih koji ne kontrolišu svoje uslove stanovanja. Njihovo ravnopravno učestvovanje u borbi i su-proizvođenja vlastite emancipacije je onemogućeno samim načinom organizovanja koji dominira, a koji je vođen političkom paranojom i zatvaranjem u navodno bezbedne aktivističke kružoke. Mikro prakse kolektivnog tkanja već postoje u lokalnim zajednicama ali su uglavnom nevidljive jer evropska polu-periferija pati od sindroma niže vrednosti koji joj se konstantno nameće kako agresivnim praksama iliberalnog kapitalizma, tako i u prostoru otpora i proizvodnje alternativa kroz zapadne aktivističke modele. Put ka transformaciji u polju organizovanja mogao bi započeti radikalnim slušanjem i uključivanjem u postojeće borbe bez potrebe da se o njima pre iskustva sudi i da se njima upravlja znanjima i praksama razvijenim za situacije koje su postojale pre više od sto godina. Partokratsko-klijentelističko-bankarski poredak na polu-periferiji koji pominjete otima osnovna sredstva za preživljavanja sve većem broju ljudi uključujući hranu i krov nad glavom. Iz tog razloga kolektivno tkanje koje uključuje obezbeđivanja sredstava za reprodukciju na autonomni način jeste prioritet.

Doktorirali ste na Odseku teorije i medija Interdisciplinarnih postdiplomskih studija na Univerzitetu umetnosti u Beogradu tezom „Teorija i praksa aktivizma u umetnosti druge polovine 20. veka”, a uredili ste i knjigu „Radikalno stanovanje: umetnost, briga, borbaˮ. Šta mislite o emancipatorskim mogućnostima i značaju umetničkog aktivizma neojugoslovenske orijentacije, kao oblika i dela alternativne kulturne borbe za promociju vrednosti i ciljeva nove antisistemske levice? U kome na jugoslovenskoj umetničkoj sceni poslednje tri decenije prepoznajete aktere takve kritičke i subverzivne prakse i kakva su vaša iskustva o moći angažovane umetnosti u popravljanju i bitnom menjanju istorijske stvarnosti?

Ana: Neojugoslovenske umetnosti nema, ali postoji umetnost koja pokušava da odbrani jugoslovensko nasleđe od svakovrsnih istorijskih, ekonomskih, socijalnih, društvenih revizionizama. Ako govorimo o umetničkim praksama koje se bave jugoslovenskim nasleđem izdvojila bih one prakse koje rade na reartikulaciji narativa i nasleđa društvenog vlasništva i samoupravljanja za savremeni trenutak. U poslednjih nekoliko godina bavim se umetničkim praksama koje ulaze u područje stambenih borbi. Tokom istraživanja koje sam sprovela u periodu od 2016. do 2018. susrela sam se sa nekoliko zanimljivih i važnih inicijativa. Kolektiv Učitelj neznalica i njegovi komiteti, koji nažalost više ne postoji u tom obliku, bio je važno mesto eksperimentalnog razmišljanja i artikulacije stambenih borbi. Kolektiv je kombinovao umetnost, teoriju i politički rad. Jedan od fokusa ovog kolektiva bila je borba bivših radnika i stanara radničkog smeštaja Trudbenik gradnje, jugoslovenskog građevinskog preduzeća zaslužnog za izgradnju brojnih objekata na području Jugoslavije i nesvrstanih zemalja. Jedna od značajnih akcija ovog kolektiva bilo je sastavljanje tužbe sa timom advokata koja je uključivala optužbu za trgovinu ljudima. Kako su smatrali članovi ovog kolektiva bivši radnici su u privatizaciji bili prodati zajedno sa svojim stanovima i bivšom firmom i smatrali su da ta činjenica treba da postane okosnica borbe za ostvarenje njihovog prava na dom. Pored ovoga kolektiv je proizvedeno znanje činio javno dostupnim putem zidnih novina i plaćenih dodataka u dnevnoj štampi. Stambeni problemi fokus su i projekta Kamendinamike koji se bavio problemima sa kojima se suočavaju stanari u socijalnom naselju Kamendin, opterećeni ogromnim dugovima nametnutim od strane države i grada. Stanarima tog, ali i drugih naselja, nametnute su nerealno visoke dažbine u odnosu na njihovu platežnu moć a koja je uzgred rečeno bila uslov da socijalni stan dobiju. Danas velikom broju stanara socijalnih stanova preti izbacivanje iz njihovog jedinog doma. Povod za projekat Kamendinamike bili su rasistički protesti belačkog stanovništva obližnjih zgrada protiv Roma koji žive u Kamendinu zbog navodnog širenja bolesti i nedostatka kulture stanovanja koje je država iskoristila da prikrije stvarne probleme u ovom socijalnom naselju. U okviru ovog projekta izvedena je i predstava Tužila sam samu sebe prema tekstu stanarke Zlatije Kostić i inicijatora projeka u kome se traga za stvarnim uzrocima situacije u kome se nalaze stanari socijalnih stanova, uključujući analizu stambene situacije u Jugoslaviji koja je makar nominalno bila zasnovana na pravu na dom za sve radnice i radnike. Umetnost kao i druge prakse ima svoje mesto u kolektivnom tkanju pravednijeg društva. Greška je posmatrati je kao izuzetnu i nezavisnu od društvenih procesa. Posebnu pažnju zaslužuju prakse koje koriste prostor umetnosti za eksperimentisanje sa načinima mišljenja i društvenim praksama često onemogućenim na drugim mestima. Posebno pitanje je ko ima pravo na umetnost i čija se umetnost i na koji način uspostavlja kao angažovana i aktivistička. Borbena umetnost jeste i trebala bi da bude deo borbenih zajednica na putu ka pravednijem društvu.