Uskoro će se navršiti tri decenije od nasilne dezintegracije SFRJ i kapitalističke tranzicije njenih bivših republika, koja nije donela demokratiju i opšte blagostanje, obećavano od strane desno orijentisanih partija nacionalističke i neoliberalne provenijencije. Naprotiv, od većine prevarenih, opljačkanih i obespravljenih privatizacionih gubitnika, stvorena je dehumanizovana masa siromašnih, obezličenih i besperspektivnih robova u partokratsko-klijentelističkim kolonijalnim poretcima, kojima autoritarno upravljaju ratno-profiterske i tranziciono-mafijaške kompradorske elite.

Piše: Milan Đorđević

Stoga su u novom milenijumu, kao reakcija nepristajanja na tu dramatičnu istorijsku situaciju, na prostoru bivše Jugoslavije nastali autonomni društveni pokreti i novi politički subjekti, koji su svoje subverzivno i antisistemsko delovanje zasnovali na obnovljenim idejama i vrednostima radikalne levice. Oni se zalažu za socijalnu pravdu i antiimperijalno kolektivno oslobađanje u okviru balkanske federacije samoupravnih radničkih demokratija. Taj strateški programski cilj nastoje da ostvare zajedničkim suprotstavljanjem kolonijalnom pustošenju njihovih zemalja od strane globalnih centara porobljivačkog i izrabljivačkog kapitalističkog mehanizma, pokretanog sebičnošću i nezajažljivom pohlepom jednog procenta čovečanstva, u čijoj službi su i autoritarne, kriminalizovane i antinarodne postsocijalističke vladajuće klase. Za realizaciju njihovih namera, sadržanih u buđenju nade u mogućnost uspešnog stranačkog organizovanja i internacionalnog mobilisanja radničke klase, u cilju njenog oslobađanja od okova i stvaranja boljeg sveta, od presudnog značaja je i borba u polju kulture protiv dominantnih nacionalističkih i neoliberalnih ideoloških manipulacija.

Obrazovni sistem, režimski mediji, lumpeninteligencija i drugi proizvođači vladajućeg kulturnog modela imaju zadatak da idejno i vrednosno oblikuju porobljenu i poniženu većinu u duhu fatalističkog mirenja i saživljavanja sa postojećim „bezalternativnimˮ poretkom. Funkcija te mentalne društvene nadgradnje je da reprodukuje vladajuće materijalne odnose sprečavanjem klasnog osvešćivanja većine, kojoj se u zamenu za život dostojan čoveka nude nacionalistički mitovi o slavnoj prošlosti, kapitalističke bajke o preduzetništvu i religijske priče o pravdi na drugom svetu.

Poput socijalno i politički angažovane umetnosti i posebno umetničke muzike, kreirane klasičnim i savremenim tehnološkim sredstvima na ideološkim pozicijama socijalističke levice, rokenrol je od nastanka do danas, u svom izvornom idejno-vrednosnom kodu i stvaralačkoj praksi konceptualno artikulisane buke, sadržao snažan i društveno uticajan humanističko-emancipatorski potencijal.

Ispoljavao ga je u javnoj kritici i pobuni, umetnošću reči sjedinjene s zvukom, protiv rasizma, militarizma, socijalne nepravde, konzumerizma, imperijalizma, fašizma i ostalih brojnih negativnih pojava kapitalističkog društvenog sistema. Stoga bi i danas, u vreme globalne krize muzičke industrije izazvane pandemijom Kovid-19, u svom sadržajnom bogatstvu i nekomercijalizovanom vidu, u sinergiji sa srodnim muzičkim žanrovima, umetničkom i teorijskom produkcijom, možda mogao dati doprinos stvaranju alternativnog kulturnog modela i borbi nove levice za stvaranje boljeg sveta na drugačijim socio-ekonomskim, idejnim i vrednosnim postavkama.

Osnovni ciljevi serijala kratkih intervjua pod naslovom „Nova levica – angažovana muzika i kulturaˮ, urađenih sa više ili manje istaknutim stvaraocima različitih generacija, koji su sačuvali lični i profesionalni integritet, a ideje i vrednosti levice su im bliske, sadržani su u suprotstavljanju nacionalističkim istorijskim revizijama jugoslovenske prošlosti, artikulisanju stavova o potrebi stvaranja radničke partije u Srbiji i mogućoj ulozi muzike i generalno alternativne kulturne produkcije u njenoj popularizaciji i borbi na ideološkom planu.

S obzirom da ste objavili brojne naučne radove i dve značajne studije u kojima ste se, s naglaskom na nastanak i uništenje samoupravljačke radničke klase, bavili ekonomskom istorijom Druge Jugoslavije i materijalistički tumačili njen razvoj, kraj i neoliberalnu tranziciju, siguran sam da znate odgovor na pitanje ko su glavni krivci i šta su stvarni razlozi za uništenje SFRJ i kulturno hegemonijske revizije njene prošlosti? Akouvažimosvenjegove mane i nedostatke, koja civilizacijska dostignuća socijalističkog društvenog uređenja, u kojima su uživale brojne generacije, su poništena u tranzicionom procesu, a smatrate da bi trebala da budu obnovljena i da li je uopšte moguće ostvariti tu zamisao?

Goran: U srži raspada SFRJ i bratoubilačkih ratova koji su usledili nalazi se proces transformacije iz radničke države, gde nije postojala privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju, u kapitalističku ekonomiju gde uzak sloj ljudi ima slobodu da akumulira lično bogatstvo. Možemo raspravljati o uticaju religije, konstruisanjuetničkih identiteta, razlikama između gradskog i seoskog stanovništva, nasleđenim traumama iz Drugog svetskog rata, „kulturi nasiljaˮ, kultu ličnosti i sličnim temama, ali ako u našu analizu ne uvrstimo ovu fundamentalnu društveno-ekonomsku transformaciju i dalje grebemo po površini. Neophodno je videti koji su to procesi doveli do krize onoga što se zvanično nazivalo samoupravni socijalizam i koje su to društvene snage koje su iznele transformaciju.

Tokom četiri decenije postojanja samoupravna planska privreda uspela je da modernizuje naše prostore kao nijedan pređašnji model razvoja. Možemo slobodno govoriti o jugoslovenskom ekonomskom čudu. No, poput većine ekonomskih sistema Istočne Evrope, naša bivša država je istovremeno kuburila sa opadajućom produktivnošću rada, visokim udelom škarta u proizvodnji, uskim grlima u nabavnim lancima i neracionalnom alokacijom resursa. Umesto pokušaja da se ovo ispravi demokratizacijom odlučivanja u privredi iliti stavljanjem ekonomije pod kontrolu društva, radničko samoupravljanje je iskorišćeno kao paravan za veći uticaj tržišta.Izbor „nevidljive rukeˮ tržišta kao regulišućeg mehanizma u ekonomiji, na uštrb kontrole kroz značajnijeuključivanje radnika, bio je svestan izbor državne birokratije i profesionalnih menadžera. Tržište je potvrđivalo društvenu ulogustručnjaka, kao ljudi koji imaju znanja potrebna za povećanje profitabilnosti preduzeća, ali i političke birokratije kao sloja koji je imao moć da obuzda destruktivne efekte operišućeg zakona vrednosti u „tržišnom socijalizmuˮ. Nasuprot ovome, širenje radničkog samoupravljanja i demokratizacija društva bi smanjivala politički uticaj i privilegije koje su ovi rukovodeći slojevi uživali.

Privilegije državnih i partijskih elita su vremenom rasle. U prvim godinama posle Drugog svetskog rata funkcioneri i direktoripreduzeća su u najboljem slučaju mogli računati na rešeno stambeno pitanje, službeni automobil i povlašćen pristup nekim potrošnim dobrima. U očima prosečnog radnika ovo jesu bile ogromne nejednakosti, ali objektivno gledajući birokratski sloj nije predstavljao toliki teret za privredu, a povlastice koje su uživali povlašćeni slojevi u Jugoslaviji bile su smešne u odnosu na luksuz vladajućih klasa u kapitalističkim zemljama. Prisnijim uključivanjem u svetsku ekonomsku razmenu tokom šezdesetih i jačanjem bankarskog sektora tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, koji se postavlja kao posrednik između međunarodnih kreditorskih institucija i lokalnih preduzeća, prilike za korupciju, gomilanje para na privatnim računima u inostranstvu i  luksuznu potrošnju unutar Jugoslavije se znatno povećava. U drugoj polovini osamdesetih na čelo republičkih partija dolaze političari koji se u potpunosti identifikuju sa interesima ovih pro-tržišnih elita. Kriza samoupravne privrede kao i dugoročna stagnacija planskih privreda u Istočnoj Evropi, nagnala je jedan deo samoupravnih elita da se odvaže napustiti „brod koji toneˮ, to jest demontirati ekonomski i politički sistem partizanske Jugoslavije a sebe transformisati u kapitaliste. U ovom „reformskomˮpoduhvatu su se oslanjali na mentorstvo najrazvijenijih zapadnih zemalja i međunarodnih organizacija poput MMF-a, ali transformacija ne bi bila moguća bez klasnog saveza sa delom nižih slojeva unutar jugoslovenskih republika kao i demoralizacije velikog broja radnika i radnica koji su verovali u samoupravnu ideju.

I pored ogromnog ekonomskog napretka pod vlašću Saveza komunista Jugoslavije, delovi države su ostajali zaglavljeni u nerazvijenosti a upliv profitne logike u samoupravnu privredu je dodatno širio jaz između pojedinih delova zemlje, preduzeća i slojeva radnika unutar samih preduzeća. Odliv radne snage u zemlje Zapadne Evrope je godinama služio kao ventil za ove unutrašnje tenzije ali krajem sedamdesetih on se zatvara usled recesije u kapitalističkim privredama. Tokom osmdesetih se tako u politički život indirektno uključuju čitavi slojevi stanovništva koji se osećaju uskraćenim i marginalizovanim unutar Jugoslavije i njenog samoupravnog poretka. Politički savez između reformskinastrojenih elita i širih slojeva stanovništva koji su se osećali skrajnutim unutar „samoupravnog socijalizmaˮ ili nikad nisu ni dobili priliku da u punom obimu učestvuju u jugoslovenskoj modernizaciji (stanovništvo nerazvijenih područja, nezaposlena omladina, itd.) čine društvenu snagu koja konačno uspeva da demontira plansku razvojnu državu koju je izrodio partizanski pokret. Političke ideologije kroz koje se ovaj savez izražava jesu liberalizam i nacionalizam. Liberalizam se hrani demokratskim deficitima titoizma i pritiskom otvaranja ka tržišnoj ekonomiji. Nacionalizam ga pak nadopunjuje usled borbe rivalskih republičkih i pokrajinskih elita oko zaostavštine zajedničke privrede kao i težnjom da se zamaskira klasni jaz unutar reformskog saveza u svakoj od republika.

Bitno je napomenuti da je veliki broj radnih ljudi koji su politički socijalizovani u duhu bratstva i jedinstva odbijao da učestvuje u ovim događajima, tražio izlaz u vidu migracije ili se potpuno povukao iz političkih debata tokom ovih ključnihgodina. Politička kapitulacija Saveza komunista Jugoslavije pasivizirala je i demoralisala značajan broj ljudi dok je druge prepustila da se snalaze podrškom „manjem zluˮ ili političarima koji su demontirali državu i sistem cinično manipulišući starim simbolima poput Slobodana Miloševića u Srbiji. Čak i unutar reformskih snaga protivrečnosti između ciljeva elita i nižih slojeva destabilizovalo je transformaciju ka kapitalizmu. Radnici su bili skeptični prema konceptu potpune svojinske transformacije. Većina stanovništva je tek prolaskom kroz iskustvo rata bila primorana da prihvati nacionalno definisane države i kapitalističke odnose kao „novu normalnostˮ.

Osnovno civilizacijsko dostignuće jugoslovenske revolucije kojeje poništeno u portekle tri decenije je dakle ukidanje kapitalizma, tj. otvaranje perspektive za ekonomski i društveni razvoj bez eksploatacije čoveka od strane čoveka. Pravni okvir u kome je nemoguće akumulirati kapital a zatim ga ostaviti u nasleđe svom potomstvu. Društvo u kom postoji težnja da se čovek emancipuje i postane odgovoran za svoju sudbinu time što će preuzeti kontrolu nad radom i plodovima svog rada. Iz ovog temelja zatim proizilaze sve ostale „prednostiˮ koje danas asociramo sa prošlim vremenima poput besplatnog školstva, zdravstvene zaštite, ulaganja u kuturu i zdravijeg balansa između radnog i slobodnog vremena. Drugo istorijsko dostignuće koje nacionalisti danas negiraju jeste činjenica da su multietnička društva i tekako moguća i uspešna. Usitnjenost država na Balkanu je neracionalan i neodrživ model koji koči ekonomski i kuturni razvoj. I sam kapital tera nacionalističke vladajuće klase na brisanje granica, no one su sposobne samo za surogat rešenja koja iniciraju nove sukobe. Pogledajte samo inicijativu Aleksandra Vučića za takozvani Mini Šengen i sve će vam biti jasno.

Imate dugogodišnji staž aktiviste u studentskim i radničkim inicijativama, učestvovali ste u letnjim školama Centra za politike emancipacije, iz kojih je nastao i zbornik „Kriza, odgovori, levicaˮ, a o problemu organizovanja radničke klase u tranziciji mnogo ste pisali i govorili i za regionalne medije. Kao veliki poznavalac teme, u čemu vidite ključne prepreke za stvaranje i udruživanje društveno moćnih radikalno levih partija na jugoslovenskom prostoru? Da li je ta ideja uopšte ostvariva u sadašnjem istorijskom kontekstu, s obzirom na kolektivnu klasnu neosvešćenost, porobljenost većine u partokratsko-klijentelističko-bankarskom poretku, popularnost neokonzervativizma, mirenje s dominantnom logikom preživljavanja u koloniji, političku apatiju i beznađe mladih, ali i spremnost režima i njegovih mentora da istinsku opoziciju sistemu neutrališe kupovinom, ucenama, ubistvima, ili nekom novom Obznanom?

Goran: Prvo, levica ne sme bežati od „velikih temaˮ. Nakon uspeha platforme Možemo! u Zagrebu na prostoru bivše Jugoslavije postoji tendencija ka fokusiranju na kampanje oko vrlo konkretnih problema sa kojima se ljudi susreću na poslu, fakultetu, u komšiluku, ali cilj bi trebao biti povezivanje ovih svakodnevnih zahteva i izolovanih mikro tema sa kritikom kapitalizma i perspektivom temeljite promene društva. Izbegavanjem bavljenja istorijom i otvorenog delovanja sa antikapitalističkih pozicija ne pomeramo javni diskurs u levo. Ukoliko ne možemo jasno objasniti protivrečnosti staljinističkih režima ili ponuditi našu analizu raspada Jugoslavije desnica će ove teme i dalje koristiti kao dokaz da nema alternative i da je svaki pokušaj emancipacije unapred osuđen na propast. Dokle god se prilagođavamo dominantnim liberalnim tumačenjima političke krize i sukoba oličenih u izrazima poput „partokratijaˮ, „korupcijaˮ i „zaostajanje za Evropomˮ, a alternative predstavljamo kroz eufemizme i naizgled pragmatična rešenja poput „participativnih budžetaˮ, „zelenih politikaˮ i „transparentnog upravljanjaˮ ostajemo zarobljeni u depolitizovanom prostoru sa manjkom klasne artikulacije. Roza Luksemburg je pre više od jednog veka objasnila šupljinu dileme između reforme i revolucije. Danas, u kontekstu krize globalnog kapitalizma na evropskoj periferiji, svima bi trebalo biti jasno koliko je mali prostor za ekonomske ustupke buržoaske države širim masama bez postojanja jake partije sa revolucionarnim programom. S druge strane, male pobede su nam neophodne kako bi povratili samopouzdanje radnim ljudima i ohrabrili ih na sindikalno i političko organizovanje.

Drugo, ideja da se pukim ulaskom u parlament ili osvajanjem bitnih pozicija u medijima, nevladinom sektoru, univerzitetu, pa čak i u postojećoj sindikalnoj hijerarhiji, može povratiti uticaj levih ideja u društvu jeste samozavaravanje. Bez oslonca u jakim organizacijama individue će se teško odupreti pritisku vladajuće ideologije i logici funkcionisanja građanskih institucija. Isto važi i za elektoralističku strategiju po kojoj se jahanjem na društvenim pokretima ili  kroz šire koalicije, pokušava ući u parlament po svaku cenu kako bi se dobila vidljivost i stabilne finansije. Računica je da bi nakon ovog početnog odskoka partija mogla kroz državne institucije i medije stvarati novu političku hegemoniju i pustiti korene u radničkoj klasi. Problem u ovom scenariju jeste što parlament, umesto bine za predstavljanje političkog rada koji se dešava van njega, vrlo brzo postaje svrha sam po sebi. Zavisnost od državnog budžeta i nedostatak partijskog aparata koji bi kontrolisao parlamentarni rad uvlači poslanike u brlog buržoaske politike. Partija se pretvara u mašineriju za „krpljenjeˮ glasova zarad prelaska cenzusa i nuđenje klijentelističkog odnosa spontanim društvenim pokretima ili sindikalnoj birokratiji pred svake nove izbore. To nije stabilan model rasta niti preduslov za razvoj sopstvenih finansija i nezavisne klasne politike.

Država i parlament nisu klasno neutralne institucije koje levica prosto može preuzeti na izborima i iskoristiti za menjanje svesti masa. Upravo suprotno, bez jasnog revolucionarnog političkog programa i jakog uporišta van parlamenta državne institucije će birokratizovati bivše aktiviste. Pritisak da se „uradi nešto konkretnoˮje veliki, ali nema prečica u građenju masovne radničke partije. Socijaldemokratske partije Druge internacionale kao i velike komunističke partije u Evropi su bile organizacije čiji su povremeni izborni uspesi bili odjeci već osvojenih pozicija u fabrikama, školama, kvartovima, studentskim domovima, sportskim klubovima i umetničkim društvima, na štrajkovima i protestima, drugim rečima na ulici. U tom smislu, naš zadatak je da razvijamo nezavisan, klasni politički program kroz pažljivo proučavanje istorije, teorije i pokušaj njene primene na sadašnje stanje, i paralelno s tim strpljivo građenje organizacije opštinu po opštinu, da bi uopše jednog dana došli u situaciju da razmatramo da li izaći na izbore i sa kojim ciljem.

Treća bitna stavka jeste orijentacija ka radničkoj klasi koja je često samo deklarativna. Osnovna prepreka sa kojom suočavamo jeste nedovoljna politizacija i ad hoc priroda radničkih borbi u regionu. Štrajkovi se dešavaju, međutim još uvek ne postoji svest o potrebi povezivanja izolovanih borbi, građenja organizacija koje bi bile aktivne nezavisno od plime i oseke aktivizma u bazi i koje ne bi imale strah od političke artikulacije zahteva. Zadatak levih snaga jeste povezivanje sa najborbenijim slojem radničkih aktivista koji imaju sindikalističku svest i nuđenje teorije i analize. Drugim rečima povezivanje novih generacija radničkih aktivista sa političkim tradicijama radničke klase. Ovo jeste mukotrpan rad koji podrazumeva edukaciju, organizovanje, stvaranja kulture samofinansiranja i kristalizaciju ideja unutar nukleusa budućih kadrova pokreta nezavisno od zvaničnih sindikalnih i NVO kurseva. Ove ideje će u početku privući samo najprogresivnije i najborbenije individue, ne može se računati sa masovnošću preko noći. Svaka prečica će nam se pre ili kasnije obiti o glavu.

Šta mislite o emancipacijskim mogućnostima i značaju umetničke i generalno kulturne alternativne produkcije, kao bitnog učesnika u ideološkoj i političkoj borbi za promociju ideala i težnji nove levice? U kome na postjugoslovenskom kulturnom prostoru prepoznajete aktere takvih kritičkih i povesnih tendencija?

Goran: Nisam siguran koliko umetnost može biti kanal za menjanje političke svesti. Politika traži jasne preseke i formulacije dok umetnost često istražuje podsvesno, emocije i hrani se ambivalencijama. U revolucionarnim vrenjima može doći do organskog spajanja umetničke i političke prakse kada mase prepoznaju i usvoje neke pesme ili slike za simbole svoje borbe, ali umetnost koja se napreže da po defincijibude „angažovanaˮ često je usiljena i ne komunicira sa realnošću. Najbitnije je biti iskren prema svom iskustvu i okruženju u umetničkom izrazu, tako ćete kad tad neminovno doći u konflikt sa kapitalističkom logikom profita i njenim ideološkim predstavama. Takođe, bitno je ne upadati u zamku viđenja umetnika kao „neshvaćenog genijaˮ ili nekoga koga institucije „visoke nacionalne kultureˮ ili privatne mecene treba da prepoznaju i neguju kao vanredni talenat. Slogan bi kao nekada trebao biti kutura za mase! Drago mi je da sve više mladih umetnika pritisnutih krizom kapitalizma sebe vide kao radnike u kulturi i biraju borbu se za opšte dostupnu kulturu umesto esnafskih intriga i nagrađivanja odozgo. Mislim da je konkretan zadatak svih umetnika prevashodno da od države zahtevaju kulturne prostore koji ne funkcionišu na profitnim osnovama čiji bi zadatak bio približavanje „visoke kultureˮ širim slojevima stanovništva i dalje razvijanje popularne i narodne kulture bez tržišnog pritiska isplativosti, cenzure bilo kog tipa, insistiranja na nekakvom „izvorno nacionalnomˮ izrazu ili služenja državnoj propagandi putem predstavljanja „nacionalnih istinaˮ. Na primer, obnova i oživljavanje domova kulture širom zemlje sa nezavisnom upravom biranom odozdo bi bio vrlo progresivan politički zahtev u ovom momentu.

Service Unavailable

The server is temporarily unable to service your request due to maintenance downtime or capacity problems. Please try again later.

Additionally, a 503 Service Unavailable error was encountered while trying to use an ErrorDocument to handle the request.